Inleiding
De textielnijverheid is van groot belang in de geschiedenis van onze gemeente en de regio. In de Meijerij van ‘s-Hertogenbosch waren voor De Opstand al linnenwevers actief. Ook in Bakel woonden volgens het Bosch’ Protocol al in de 15e eeuw wevers. Veel inwoners in onze gemeente hadden thuis een weefgetouw en/of een spinnewiel in huis. Zij verdienden als thuiswever de kost. Voor kleine boeren was het een goede bijverdienste. Voor zelfstandige thuiswevers was het aan het eind van de 18e eeuw moeilijker om de stoffen te verkopen. In Bakel en Milheeze zijn dan ook een aantal wevers gestopt. In 1830 stonden in Bakel en Milheeze nog 31 thuiswevers geregistreerd, die tegen een geringe vergoeding linnen weefden.
Vlasteelt
Linnen is gemaakt van vlas, een plant die snel groeit maar ook de grond uitput. Vlas heeft veel mest nodig, waardoor de vlascultuur niet erg winstgevend was. De boeren verwerkten het door hun geteelde vlas meestal zelf tot linnen. Hierdoor konden zij goedkoper linnen leveren dan de beroepswevers in de stad, maar in kleinere partijen en met een hoger eigen risico. Op de natste gronden rondom Bakel werd tot na 1900 nog vlas verbouwd, tot meer dan 15 ha. per jaar. Na de oogst werd het vlas onder water gelegd om te laten ‘roten’. De rootplaatsen in Bakel waren in de buurt van de Roodvlaas en het Goor. In Milheeze waren de rootvennen bij de Kaweide en op de Weijer. In deze buurt werd ook het meeste vlas verbouwd.
Fabrikeur
Oud-Bakelnaar Raymakers was rond 1800 in Bakel en Milheeze actief als ‘fabrikeur’. Hij leverde aan de Bakelse thuiswevers de grondstoffen: de ketting en het garen voor de inslag. De thuiswever had zelf de spoelen, de schietpijpjes en het stijfsel. Met de geleverde grondstoffen kon hij in opdracht de stof weven. De fabrikeur kocht deze dan weer op om te verhandelen. De Bakelse wevers maakten vooral bont, eerst van linnen en later van katoen.
Twee beroemde textielfabrieken
Sinds het eind van de 18e eeuw komen in deze regio de grotere weverijen en textielfabrikanten op. In 1772 richt Johannes Raymakers, zoon van de uit Bakel afkomstige Henricus Raymakers, een weverij op. Deze is uitgegroeid tot de Koninklijke Textielfabriek J.A. Raymakers en Co. te Helmond. In 1905 start Raymakers ook een stoomweverij in Gemert.
In Gemert wordt in 1799 Johan van den Acker al genoemd als wever, in 1807 als fabrikeur. Ook zijn zoon Henricus staat eerst als wever geregistreerd en daarna als fabrikant. Hij stond aan de wieg van Johan van den Acker Textielfabriek, dat in 2007 hofleverancier werd. In 1905 startte de familie Van den Acker met de stoombontweverij. Het bedrijf is tot aan het faillissement in 2018 een familiebedrijf gebleven.
Weverij en weefschool in het kasteel
Vanwege de Belgische Opstand in 1830 werd de productie van Belgische katoenen stoffen naar Nederland verplaatst. Hiermee wist men de hoge in- en uitvoerrechten te omzeilen. Het weven wordt onder andere uitbesteed aan de thuisweverijen in de Meijerij van ‘s-Hertogenbosch. De uit Gent afkomstige textielfabrikanten Joseph Hartog en Louis Couvreur beginnen in 1834 een scheerderij en weverij in het kasteel te Gemert, dat in die tijd als bedrijvenhotel fungeert. Hier introduceren zij ook de ‘verbeterde handweverij’ met de invoering van de schietspoel en de weeflade.
De weefschool van Frederic Campbell is vanaf 1837 in het kasteel gehuisvest. In 1838 neemt Volkert & Comp. de textielfabriek van Hartog & Couvreur over en wordt het eerste jacquardweefgetouw in onze streek geïntroduceerd. Het wordt de grootste textielondernemer in Gemert; want naast de fabriek op het kasteel, werkten nog eens 300 thuiswevers voor dit bedrijf. Vanwege de crisis in de katoennijverheid die in 1840 inzet, gaat in december 1844 de firma Volkert & Comp. failliet.
Het Machinaal van Prinzen
Rond 1823 had Johan Theodor Prinzen zich in Gemert gevestigd. Hij wist al gauw een honderd thuiswevers aan zich te binden.Vijftien jaar later zijn dat er 200. In 1881 besluit de tweede generatie textielondernemers Prinzen tot de stichting van een stoomweverij. Er komt een textielfabriek met 72 machinale getouwen. Het fabrieksterrein loopt aan de achterzijde uit op het tracé waar een aansluiting op de Zuid-Willemsvaart is gepland.
In 1839 had het gemeentebestuur het plan voor deze aansluiting met een haven aan de provincie gepresenteerd. Het bestuur wilde dit vanwege ‘de belangrijkheid hunner gemeente vooral ten aanzien der aldaar aanwezige fabryken’. Dit kanaalplan was toen echter op de lange baan geschoven. Ook nu komt het er niet van. ‘Het Machinaal’ van Prinzen blijft wel tot 1910 in bedrijf. Daarna komt er nog eerst de garenhaspelarij van Carps Garen op dit terrein. Later vestigt zich hier de dekenweverij van firma Piet de Wit & Co. Beide bedrijven kwamen uit Helmond. Na het faillissement van De Wit komt de fabriek in 1927 leeg te staan, waarna de fabriek tot woningen verbouwd is.
Meer weten?
Wil je weten wat er in de archieven en collecties van de heemkundekringen en het gemeentearchief over textielnijverheid te vinden is? Wij hebben een bronnenoverzicht samengesteld, om een onderzoek te starten.
Het gemeentearchief beheert tevens de archieven van de Stichting Beheer Historisch Erfgoed Raymakers. Het familiearchief van deze oorspronkelijk Bakelse familie omvat ca. 60 m1. Het is niet alleen documentatie over de familieleden. Het bevat ook archiefbronnen over diverse textielbedrijven waar familieleden bij betrokken zijn geweest. Het bedrijfsarchief van Koninklijke Textielfabriek J.A. Raymakers en Co. kun je bij het Regionaal Historisch Centrum Eindhoven vinden.
Het gemeentearchief beheert ook het bedrijfsarchief van Johan van den Acker Textielfabriek. De bedrijfsfilm is online te bekijken. Ook is er een film over Van den Acker samengesteld uit fragmenten uit een documentaire van het weefnetwerk. De website van het bedrijf is in webarchive gearchiveerd.
Zowel bedrijfsarchief van Van den Acker als het archief SBHE Raymakers zijn nog niet volledig online toegankelijk. In de studiezaal van het gemeentearchief kun je meer informatie krijgen of neem contact met ons op.
In de canon van Gemert-Bakel besteden we ook aandacht aan dit thema.