Inleiding
Handel vierde in 2020 het 800-jarig bestaan: de geschiedenis van het dorp gaat terug tot (tenminste) 1220. Handel staat bekend als het oudste bedevaartsoord van Maria in Brabant. De Teutoonse of Duitse Orde heeft veel invloed gehad op de ontwikkeling van deze devotie en de geschiedenis van het dorp.
Ontstaan Duitse Orde
De Duitse Orde (de “Ordo domus Sanctæ Mariæ Theutonicorum Hierosolymitanorum”) was aanvankelijk een hospitaal-broederschap. In 1189, tijdens de derde Kruistocht, is de broederschap omgevormd tot een geestelijke ridderorde en was naast de Tempeliers en de Johannieters een van de grote geestelijke ridderorden uit die tijd.
De derde Kruistocht stond onder leiding van de Duitse keizer Frederik Barbarossa, de Franse koning Filips II August en de Engelse koning Richard I Leeuwenhart. Veel edelen namen deel, onder wie de hertog van Brabant en de bisschop van Luik.
Vermoedelijk nam ook Rutger van Gemert deel aan deze kruistocht en trad hij toe tot de Duitse Orde. Hij schonk tussen 1198 en 1220 zijn bezittingen in de Heerlijkheid Gemert aan deze orde. Nadat de Duitse Orde in de 14e eeuw zeggenschap over de gehele Heerlijkheid had gekregen, kon Gemert uitgroeien tot een belangrijke Commanderij, met het kasteel in Gemert als centrum.
Duitse Orde op Handel
De eerste residentie van de Orde binnen de Heerlijkheid was waarschijnlijk de Hoeve Handel (c. 1220). Dit was een grote hoeve, die in een carré was gebouwd. De hoeve was een boerderij met status. De Duitse Orde exploiteerde de hoeve eerst zelf, maar in 1364 werd het boerenbedrijf verpacht. Het Goed Handel wordt bij de bezittingen van de Commanderij Gemert ook daarna steeds als eerste genoemd. Het was volledig eigendom van de Duitse Orde (een allodiaal bezit).
We weten niet hoe de hoeve er in de 13e eeuw uitzag, maar er zijn wel afbeeldingen van later datum. De gebouwen vormden een gesloten complex met twee, vroeger vermoedelijk zelfs drie, poorten. Van twee poorten zijn verschillende illustraties bewaard gebleven. Het zijn afbeeldingen van indrukwekkende constructies met doorgangen van ongeveer vier meter hoog. De situering van deze indrukwekkende poorten ten opzichte van de kapel verleiden zelfs tot de gedachte dat deze poorten in de middeleeuwen vanuit Gemert de – misschien wel enige -toegang tot Handel vormden.
De Hoeve Handel vanaf de Franse Tijd
Tot in de Franse Tijd bleef de Duitse Orde eigenaar van de imposante hoeve met de circa 28 hectare grond. In 1800 komt het beheer van alle voormalige Duitse Orde-goederen aan de zogenaamde Commissie van Breda. Na de Franse Tijd komen deze bezittingen bij de (staats)Domeinen. In 1833 koopt Adriaan van Riemsdijk de hoeve; hij was al sinds 1813 eigenaar van het kasteel in Gemert. De hoeve blijft daarna nog steeds verbonden met het kasteel.
Rond 1925 komt de hoeve in particuliere handen. De laatste particuliere eigenaar is de familie De Wild, die de hoeve van 1930 tot 1962 bezat. Rond 1965 werd dit markante bouwwerk gesloopt om ruimte te maken voor vier woningen.
Stichting kapel
Het grondgebied van de Hoeve Handel omvatte nagenoeg de gehele tegenwoordige dorpskom van Handel. De Duitse Orde stichtte bij de hoeve in 1220 een kapel, die uitgroeide tot de huidige kerk. Ook de Mariakapel zelf pleit voor het idee dat Handel de eerste residentie van de Duitse Orde te Gemert moet zijn geweest. Maria was immers de patrones van de orde en de kapel was hun privébezit. De bisschop had er ook geen visitatierecht. Rond 1420 is er een scheiding tussen het grondgebied van de hoeve en de kapel ontstaan, maar op oude kaarten blijft het grondgebied van de kapel zichtbaar een uitsparing in het gebied van de hoeve. In 1459 wordt de kapel verheven tot een rectoraat.
Mariavdevotie in Handel
In 1364 schenkt Everardt van Haenle een jaargeld “in eeren ende oirbaer onser Vrouwe te Haenle”. Dit is de oudste vermelding van Mariadevotie. Tot de 17e eeuw blijft de devotie nog beperkt tot de omgeving. Maar als in 1627 bisschop Ophovius drie wonderbaarlijke genezingen erkent, wordt Handel een echt bedevaartsoord met aanzienlijke betekenis binnen de Meijerij.
In de 18e eeuw komt de devotie echt tot bloei. De rector heeft assistentie van een twintigtal priesters en op hoogtijdagen zou Handel 9.000 tot 18.000 bezoekers hebben getrokken.
Na de opheffing van de Duitse Orde verliest de Mariadevotie deze steun en neemt het belang van Handel als bedevaartsoord in het begin van de 19e eeuw af. Dit herstelt zich echter in de tweede helft van de 19e eeuw.
Meer weten?
Wil je weten over Handel? Op de site Handeldorp vind je meer informatie over.
Wil je weten wat er in de archieven en collecties over Handel te vinden is? Wij hebben een bronnenoverzicht samengesteld, om een onderzoek te starten.
Op YouTube staan diverse films over de processies en bedevaarten naar Handel; de meest uitgebreide is deze film van de Handelse processie uit 1937.
Wil je meer weten over de wonderen, dan hebben wij een aantal bronnen over de wonderbaarlijke genezingen digitaal beschikbaar.