Het Coronavirus COVID-19 is constant in het nieuws. De epidemie is inmiddels uitgegroeid tot een pandemie. De richtlijnen, maatregelen en adviezen moeten de verspreiding zo veel mogelijk beperken of vertragen.Om invulling te geven aan het advies contact met anderen te beperken, hebben ook veel archieven hun bezoekersruimten gesloten. Ook de reguliere openingstijden van het gemeentearchief Gemert-Bakel en van de Heemkamer in Bakel vervallen tot nader order.
Het is niet de eerste besmettelijke ziekte die de gemoederen bezig houdt. Velen herinneren zich nog SARS en de Mexicaanse griep. Epidemieën zijn van alle tijden. Met de kennis van nu worden (relatief) snel medicijnen en vaccins gevonden. Hoe ging dat vroeger? Welke grote epidemieën zijn er geweest? Weten we welke maatregelen er toen getroffen werden?
“Middeleeuwse” ziekten
De Zwarte Dood of de pest spreekt nog altijd tot de verbeelding. Van de 14e tot de 17e eeuw zijn er diverse uitbraken in Europa geweest. Ongeveer een derde van de bevolking overleed toen aan deze ziekte. De yersinia pestis bacterie is de veroorzaker hiervan. De pest bestaat in twee vormen: de builenpest en de longpest. De pest lijkt een ziekte uit een ver verleden, maar treft elk jaar nog ongeveer duizend mensen. Vooral in Vietnam, maar ook in de Verenigde Staten komt de ziekte nog voor. De laatste besmetting in Nederland was in 1929.
Als in archiefstukken “pestilentie” staat, kan ook een andere epidemische ziekte bedoeld zijn.
Uit de geschiedenisboeken kennen we ook melaatsheid, een ziekte die in de Middeleeuwen onder die benaming in ons land voor kwam. De melaatsen of leprozen leden aan lepra, een ziekte die veroorzaakt wordt door een bacterie en tegenwoordig nog vooral in Azië en Afrika voorkomt.
Andere epidemische ziekten
Pokken heeft meer levens geëist dan de pest. Zeker vijf eeuwen lang kwam deze ziekte op alle continenten voor en 35% van de slachtoffers overleed aan deze ziekte. Overlevenden hielden littekens over aan de blaasjes en werden vaak blind door deze ziekte.
Tuberculose is een longziekte die al duizenden jaren bestaat. ook dit is een bacteriële infectieziekte. De ziekte komt nog altijd veel voor in de wereld en is zeer besmettelijk. In Bakel werd in 1951 het sanatorium St. Jozefheil geopend voor patiënten die leden aan deze ziekte. In het archief van De Zorgboog zit informatie over dit sanatorium, maar dit archief is nog niet goed toegankelijk. Via de menuknop “Help mee” kom je in de crouwdsorcing waar projecten zijn gestart om foto’s uit dit archief te beschrijven.
In de periode 1918-1920 heerste de Spaanse griep, die vooral jonge mensen trof. Dit staat bekend als de eerste wereldwijde epidemie. 5% van de wereldbevolking is aan deze ziekte overleden.
Vooral in de 19e eeuw kwam in ons land cholera geregeld voor. Door de heftige diarree lopen patiënten het grote risico om aan uitdroging te bezwijken. In de 18e eeuw zijn er diverse uitbraken van dysenterie geweest. Deze ziekte vind je in archieven ook terug als de “rode loop“. Ook de epidemische ziekte tyfus kwam in die tijd in ons land voor, en vind je onder “gevangeniskoorts” of “rotkoorts“. terug.
Een epidemie in Bakel
Het begraafregister uit Bakel en Milheeze dat over de periode 1763-1805 door de koster is bijgehouden, heeft iets bijzonders. Naast de inschrijvingen van begravingen zijn er bladzijden met aantekeningen over allerlei onderwerpen.
Op de tweede bladzijde memoreert de koster dat er in 1779 “alhier een zeer Droevige ziekte is geweest waarop men een Doektoir hadde versogt, die alhier de ziekte heeft gevisiteert”. Er zou dan een publicatie uit de resoluties van het dorpsbestuur moeten volgen, maar omdat het boek bij een restauratie in een verkeerde volgorde in de band is gezet, volgt deze publicatie pas op bladzijde 70.
De ziekte had een enorme impact. Dit is slechts een samenvatting van de nieuwe regels; op overtreding stond een boete van 3 gulden.
- Zodra iemand besmet of ziek was, moest dit binnen 24 uur aangegeven worden;
- Geen personen uit besmette huizen mochten op openbare plaatsen komen, niet in de kerk en niet op school.
- De doden moesten 24 uur na het overlijden begraven worden, met zonsop- of ondergang, zonder statie of mantels en ten minste 5 voet (ongeveer 1.40 m) onder de aarde. Een kwartier voor het begraven moest het kleine klokje luiden
Welke ziekte heerste er?
In 1779 zijn er twee grote epidemieën bekend in ons land: de “rotkoorts” (tyfus) en de “rode loop” (dysenterie). In Bakel en Milheeze was het de rode loop. Vandaar dat er werd bepaald dat de “afgang” (ontlasting) direct buitenshuis in een diepe kuil moest worden begraven met telkens twee scheppen aarde erop.
Wat betekende deze epidemie?
Uit het begraafregister blijkt wat dit betekende voor de gemeenschap: in 1777, 1778, 1780 en 1781 werden gemiddeld 36 personen per jaar begraven. In 1779, het jaar van de epidemie, zijn alleen in de maand oktober 51 personen begraven. Over het hele jaar tellen we 96 begrafenissen. De familiedrama’s spatten van deze bladzijden, maar het grootste drama voltrok zich in het huis van Peter van Asten. Tussen 7 en 26 oktober 1779 is niet alleen hijzelf maar zijn ook zes van zijn kinderen begraven.
Deed het dorpsbestuur iets voor de armen en zieken?
Wat het dorpsbestuur deed om de getroffen huishoudens te helpen, lezen we in hetzelfde begraafregister. Aan de inwoners is bekend gemaakt dat bij Adriaan van de Mortel voor alle zieke en arme behoeftige huishoudens “soep of bollion als mede rijs, gepelde garst, gekookt als ongekookt, als mede witte brood en wijn” afgehaald kon worden door de “gesonde naburige daar de siekte niet en is” om vervolgens bij de “sieke huijshouding” te bezorgen.
Meer weten?
De publicatie van het dorpsbestuur is opgenomen in het begraafboek van Bakel en Milheeze (Doop-, Trouw- en Begraafboeken Bakel en Milheeze, inv.nr. 6). In het archief van het dorpsbestuur (archiefcode: 12.001; inv.nr. 533) is een verwijzing opgenomen. De scans van de relevante pagina’s zijn hier gekoppeld.
In de verslagen over de toestand van de gemeente (gemeenteverslagen) is een hoofdstuk over besmettelijke ziekten opgenomen. Deze verslagen zijn opgenomen in het bronnenoverzicht. Hierin hebben wij de archiefbescheiden, boeken en beelddocumenten uit onze collectie over besmettelijke ziekten opgenomen. Dit kun je gebruiken als startpunt voor verder onderzoek.
Voor een beeld van de impact in onze regio, geeft deze bijdrage op de website van Trouw een goed beeld.
